Οι 4 φορές που ο κόσμος βρέθηκε στο χείλος της καταστροφής
Είναι περισσότερες από τρεις δεκαετίες που ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε, με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Κατά συνέπεια πολλοί άνθρωποι σήμερα δεν έχουν εικόνα της ισορροπίας του τρόμου για ενδεχόμενο πυρηνικό πόλεμο υπό τον οποίον ζούσε τότε ο κόσμος. Έχουν όμως εικόνα του τι σημαίνει να σοβεί ένας πόλεμος στην Ευρώπη. Είναι κάτι πρωτοφανές στα ευρωπαϊκά χρονικά, μετά την λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο πόλεμος στην Ουκρανία επανάφερε εικόνες και μνήμες από τα παλιά. Και σε οικονομικό και σε επιχειρησιακό επίπεδο. Και αυτό γιατί στο μεν θέατρο του πολέμου Ρωσία και Ουκρανία απαντούν η μία στα χτυπήματα της άλλης, στο δε οικονομικό επίπεδο η Δύση και η Ρωσία έχουν εμπλακεί σε έναν φαύλο κύκλο κυρώσεων, ενώ οι τιμές έχουν πάρει «φωτιά» παγκοσμίως.
Στην δεκαετία του '90 όμως τα πράγματα δεν ήταν έτσι. Ο κόσμος είχε μόλις «ανασάνει» με τον τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου. Ο κίνδυνος η μία πλευρά να θελήσει να επιτεθεί στην άλλη, για ένα μικρό διάστημα εξέλειπε. Οι ΗΠΑ αναδείχτηκαν σε μοναδική υπερδύναμη και η Ρωσία βρέθηκε στην δύσκολη θέση να ορθοποδήσει και οικονομικά και πολιτικά, ως διάδοχος της Σοβιετικής Ένωσης που είχε καταρρεύσει. Με κάποιον τρόπο τα κατάφερε. Πολιτικά σίγουρα. Οι ΗΠΑ έπαψαν να είναι η μοναδική παγκόσμια υπερδύναμη, ενώ στο διεθνές προσκήνιο αναδείχτηκαν και άλλες μεγάλες δυνάμεις και οικονομικές και στρατιωτικές.
Ο εφησυχασμός κράτησε λίγο
Ο κόσμος λοιπόν ανακουφίστηκε τότε έστω και για λίγο. Γιατί μέχρι το 1989, ζούσαμε όλοι με τον φόβο ενός τρίτου παγκοσμίου πολέμου, ο οποίος θα ήταν και πυρηνικός. Αυτό στην ουσία σήμαινε ότι θα ζούσαμε την σχεδόν πλήρη καταστροφή της Γης, η οποία θα κινδύνευε να μολυνθεί από την ραδιενέργεια των πυρηνικών όπλων. Αρκούσε η μία πλευρά να πατήσει το κουμπί και η άλλη να απαντήσει. Δύο πυρηνικά πλήγματα μπορούσαν να κάνουν την ζωή ανυπόφορη στον πλανήτη. Και οι δύο πλευρές – το Ανατολικό και το Δυτικό Μπλοκ- είχαν και έχουν τόσα όπλα που μπορούσαν να καταστρέψουν όχι μία, αλλά πολλές φορές την Γη.
Αυτός ο παγκόσμιος φόβος είχε αποτυπωθεί όπως και ο Ψυχρός Πόλεμος, σε κινηματογραφικές ταινίες. Οι άνθρωποι σε Ανατολή και Δύση φοβούνταν ότι κάποιος από τους «απέναντι» θα μπορούσε να πατήσει το «κόκκινο κουμπί» που θα έφερνε τον πυρηνικό όλεθρο. Και θα το έκανε είτε επειδή ήταν τρελός είτε επειδή ήταν κακός είτε επειδή απλώς είχε καταλάβει λάθος. Από ένα λάθος ή από μία παρεξήγηση. Σε όλα αυτά, πάρα πολύ είχε συντείνει ο κινηματογράφος, ο οποίος πάντως αποτύπωνε την πραγματικότητα, έστω και κάπως πιο παραστατικά, για λόγους εντυπωσιασμού.
Η πεζή πραγματικότητα
Αλλά η πραγματικότητα δεν ήταν ποτέ τόσο εντυπωσιακή. Μόλις την περασμένη εβδομάδα, καθώς ο κόσμος ζει πάλι τον τρόμο της αντιπαράθεσης, τα πράγματα παρά λίγο να ξεφύγουν. Από ένα λάθος. Όχι από έναν πανίσχυρο, πλην τρελό δικτάτορα, αλλά από ένα λάθος. Αυτή είναι μια σκληρή πραγματικότητα που έχει πλέον επιστρέψει στην ζωή μας και τείνει να ριζώσει, όσο μαίνεται ο πόλεμος στην Ουκρανία. Πάντως για να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους, ο κίνδυνος για ένα ολέθριο λάθος θα υπάρχει πάντα όσο υπάρχουν όπλα μαζικής καταστροφής. Απλώς ο κίνδυνος κλιμακώνεται σε περιόδους έντασης, όπως τώρα.
Μόλις την περασμένη εβδομάδα λοιπόν ένας Ρώσος πιλότος κατάλαβε λάθος την φράση που του είπε το Κέντρο Ελέγχου στην πατρίδα του και πάτησε δύο φορές, όχι μία, δύο φορές την σκανδάλη του. Στόχος ήταν ένα βρετανικό αναγνωριστικό αεροσκάφος που έκανε κατασκοπεία στην Μαύρη Θάλασσα. Είχε μέσα 30 Βρετανούς στρατιωτικούς. Ευτυχώς ο πύραυλος αστόχησε την πρώτη φορά και δεν λειτούργησε καλά την δεύτερη. Οι 30 γλίτωσαν από του Χάρου τα δόντια και ο κόσμος από την καταστροφή που θα προκαλούσε το άρθρο 5 του Βορειοατλαντικού Συμφώνου που προβλέπει ότι αν ένα κράτος μέλος του ΝΑΤΟ υποστεί επίθεση, τότε όλοι οι σύμμαχοι σπεύδουν σε βοήθειά του.
Ο Ρώσος πιλότος ερμήνευσε λάθος μια διφορούμενη εντολή από τους διοικητές του και πυροβόλησε δύο φορές. Αν είχε καταρρίψει το αεροσκάφος της RAF, η Βρετανία θα απαντούσε στην επίθεση και στο πλευρό της θα έπρεπε να συνταχθεί όλο το ΝΑΤΟ. Και αυτό δεν θα ήταν κινηματογραφικό σενάριο.
Στην πραγματικότητα τουλάχιστον τέσσερις φορές ο κόσμος, κινδύνευσε να εμπλακεί σε πυρηνική σύρραξη, κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, αλλά και μετά.
Η μαύρη αρκούδα
Τον Οκτώβριο του 1962, η κρίση των πυραύλων στην Κούβα ήταν σε πλήρη εξέλιξη με την ένταση στο κόκκινο, ανάμεσα σε ΗΠΑ, όπου πρόεδρος ήταν ο Τζον Κένεντι και την ΕΣΣΔ όπου πρόεδρος της ήταν ο Νικίτα Χρουστσόφ. Τα μεσάνυχτα της 25ης Οκτωβρίου 1962, το προσωπικό του Κέντρου Διεύθυνσης του Τομέα Ντουλούθ στη Μινεσότα είδε με τρόμο έναν εισβολέα να σκαρφαλώνει ακάθεκτος τον φράχτη ασφαλείας. Ένας φρουρός πυροβόλησε εναντίον του δράστη και οι πυροβολισμοί ενεργοποίησαν τους συναγερμούς της αεροπορικής βάσης.
Οι πιλότοι ανέβηκαν τρέχοντας στα αεροσκάφη τους, καθένα από τα οποία είχε πέντε πυραύλους αέρος εδάφους και ο ένας ήταν πυρηνικός. Υπέθεσαν όλοι ότι ο συναγερμός ήχησε γιατί οι Σοβιετικοί εισέβαλαν από την Κούβα και έπρεπε να αναχαιτιστούν. Λίγα λεπτά πριν από την απογείωση των αεροσκαφών, ένας αξιωματικός που έφτασε στη βάση με αυτοκίνητο συνειδητοποίησε ότι ο δράστης είχε τέσσερα πόδια και ήταν, στην πραγματικότητα, μια αρκούδα. Κατάφερε να ματαιώσει την επίθεση, αναβοσβήνοντας μανιωδώς τους προβολείς του αυτοκινήτου του.
Το περιστατικό NORAD (1979)
Στις 4 ενός πρωινού του Νοεμβρίου, το 1979, ο Αμερικανός διπλωμάτης Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι έλαβε ένα τηλεφώνημα που κανένας σύμβουλος εθνικής ασφάλειας δεν θέλει ποτέ να λάβει. Ο στρατιωτικός βοηθός του, στρατηγός Ουίλιαμ Όντομ, καλούσε μέσα στην νύχτα για να τον ενημερώσει ότι 2.200 πύραυλοι είχαν εκτοξευθεί από σοβιετικά υποβρύχια, σε μια επίθεση που επρόκειτο να εξαϋλώσει την Ουάσιγκτον. Το σκέφτηκε λίγο γιατί ο αριθμός ήταν υπερβολικός για να είναι πραγματικός, και όπως ήταν αναμενόμενο και λογικό να κάνει, αποφάσισε να τηλεφωνήσει στον πρόεδρο Κάρτερ και να του ανακοινώσει τα νέα. Άπλωνε το χέρι στο ακουστικό για να το σηκώσει, όταν το τηλέφωνο ξαναχτύπησε. Ήταν πάλι ο Όντομ. Και λυπόταν πάρα πολύ για την λάθος πληροφόρηση.
Το όλο θέμα ήταν μια μεγάλη παρεξήγηση. Η NORAD (η Διοίκηση Αεροδιαστημικής Άμυνας της Βόρειας Αμερικής) είχε επιβεβαιώσει ότι επρόκειτο για λάθος συναγερμό. Η έρευνα που ακολούθησε απέδειξε ότι ότι ένα ελαττωματικό τσιπ σε κάποιον υπολογιστή, εκείνης της εποχής, είχε προκαλέσει τον συναγερμό.
Ο σοβιετικός πυρηνικός συναγερμός (1983)
Λίγο μετά τα μεσάνυχτα του Σεπτεμβρίου του 1983, η Αμερική εκτόξευσε πέντε διηπειρωτικούς βαλλιστικούς πυραύλους, οι συντεταγμένες των οποίων τους έβαλαν σε τροχιά προς το σοβιετικό έδαφος. Ή τουλάχιστον έτσι νόμιζε το Oko, το ρωσικό σύστημα πυρηνικής προειδοποίησης. Άναψαν λαμπάκια και χτύπησαν οι προβλεπόμενοι συναγερμοί. Εκείνη τη νύχτα, βάρδια στο Oko είχε ο Στάνισλαβ Πετρόφ, μηχανικός των σοβιετικών δυνάμεων αεράμυνας, ο οποίος θεώρησε (λογικά σκεπτόμενος) ότι μάλλον επρόκειτο για ψευδή συναγερμό και έτσι περίμενε για επιβεβαίωση, αγνοώντας τις ρητές διαταγές, εκείνη την εποχή, που επέβαλαν -σε μια τέτοια περίπτωση- να υπάρξουν άμεσα αντίποινα.
Ο Πετρόφ περίμενε. Ο άνθρωπος είχε γερά νεύρα. Έβλεπε τους πυραύλους να έρχονται κατά πάνω του, αλλά δεν πίστευε στα μάτια του. Τελικά κανένας πύραυλος δεν έπεσε σοβιετικό έδαφος.
Το σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης είχε δυσλειτουργήσει. Ο Πετρόφ αποδείχτηκε ότι σκέφτηκε σωστά. Και η σοβιετική ηγεσία βρέθηκε σε πολύ άβολη θέση. Η αμηχανία της ήταν τέτοια που κανείς δεν αναφέρθηκε ξανά στο συγκεκριμένο περιστατικό, μέχρι το 1998.
Τότε, ο πρώην διοικητής των σοβιετικών δυνάμεων αεράμυνας, στρατηγός Γιούρι Βοτίντσεφ, δημοσίευσε το περιστατικό στα απομνημονεύματά του. Στον Πετρόφ, ο οποίος πέθανε το 2017, αναγνωρίστηκε αργότερα ότι "έσωσε τον κόσμο".
Ο φόβος του Μαύρου Βράχου (1995)
Λογικό και σοφό είναι, αν σκοπεύεις να κάνεις ένα επιστημονικό πείραμα κοντά στα ρωσικά σύνορα και το πείραμα περιλαμβάνει την χρήση πυραύλων, αυτοί να μην μοιάζουν με τους Trident (τρίαινα) του αμερικανικού πολεμικού ναυτικού. Στις 25 Ιανουαρίου 1995, μια ομάδα Νορβηγών επιστημόνων αποφάσισε να στείλει έναν πύραυλό της για να κάνει έρευνες στο Βόρειο Σέλας, στο Σβάλμπαρντ.
Τα ρωσικά συστήματα συναγερμού αναγνώρισαν τον πύραυλο ως Trident και σήμαναν συναγερμό πυρηνικής επίθεσης. Σχεδόν αμέσως ειδοποιήθηκε ο πρόεδρος Γέλτσιν και το πρώτο πράγμα που έκαναν οι βοηθοί του ήταν να του πάνε στο γραφείο του, το μαύρο βαλιτσάκι για την εκτόξευση των πυρηνικών πυραύλων.
Πέρασαν πέντε λεπτά αφόρητης έντασης, στην διάρκεια των οποίων ο Γέλτσιν συνομιλούσε με τον υπουργό του Άμυνας για να πάρει μιαν απόφαση, αν θα «πατούσε το κουμπί». Ε, όταν πέρασαν εκείνα τα ατελείωτα πέντε λεπτά, είχε καταστεί πλέον σαφές ότι ο πύραυλος θα προσγειωνόταν εκτός ρωσικού εδάφους. Έτσι το βαλιτσάκι αποσύρθηκε και η πυρηνική επίθεση αντιποίνων ματαιώθηκε.
Αργότερα μάλιστα αποκαλύφθηκε ότι η ρωσική κυβέρνηση είχε ενημερωθεί εβδομάδες πριν ότι θα γινόταν εκτόξευση ερευνητικού πυραύλου. Αλλά το σχετικό υπηρεσιακό σημείωμα από το Υπουργείο Άμυνας δεν είχε σταλεί pot;e στο προσωπικό που χειριζόταν το ραντάρ.
Τα ασυγκράτητα γέλια
Και πολύ αργότερα στις 23 Οκτωβρίου 1995, κατά το κλείσιμο της συνάντησης Γέλτσιν – Κλίντον στο Χάιντ Παρκ, κοντά στην Νέα Υόρκη ο κόσμος έμεινε έκπληκτος. Οι συνομιλίες δεν είχαν κανένα θετικό αποτέλεσμα επί των σημαντικών ζητημάτων της εποχής – πόλεμος της Τσετσενίας, βομβαρδισμοί του ΝΑΤΟ στην Γιουγκοσλαβία – αλλά ο Γέλτσιν ήθελε με κάθε τρόπο να διαβεβαιώσει ότι η αμερικανο-ρωσική συνάντηση κορυφής διέψευσε τα πιο σκοτεινά προγνωστικά.
Με μεγάλη αποφασιστικότητα, ο Γέλτσιν με τον Κλίντον στο πλευρό του, μιλώντας ρωσικά, πολλοί είχαν πει τότε ότι ήταν πολύ μεθυσμένος για να μιλήσει αγγλικά, είπε στους δημοσιογράφους: «Είπατε ότι η συνάντηση αυτή θα ήταν καταστροφή, αλλά εγώ σας λέω ότι καταστροφή είστε εσείς!» Ακούγοντάς το, ο Μπιλ Κλίντον ξέσπασε σε ηχηρά ασταμάτητα γέλια, που παρέσυραν και τον Ρώσο ομόλογό του, σε μία μνημειώδη σκηνή στην ιστορία των αμερικανο-ρωσικών συναντήσεων κορυφής.